Je kunt desinformatie niet weg ‘fact checken’. Wat kun je wel doen?

Feitelijk nieuws dreigt soms te verzuipen in de hoeveelheid nepnieuws die rondgaat. Er is, volgens de WHO, zelfs een infodemie gaande sinds het uitbreken van de pandemie. Hoe wapenen we ons hiertegen? 
 

Eerst even de terminologie op een rijtje. Wat is het verschil tussen desinformatie en misinformatie?
“Bij desinformatie is er sprake van het moedwillig verspreiden van valse of onvolledige informatie. Hieronder kun je bijvoorbeeld overheidspropaganda scharen. Misinformatie is het onbewust verspreiden van foutieve informatie, oftewel fake news. Dit gebeurt veel op sociale media, waar mensen gemakkelijk informatie delen zonder dat zij eerst zelf gecheckt hebben of het klopt wat er staat.”
 

Wat is de impact ervan, en is dit wereldwijd vergelijkbaar?
“Er zijn onderzoeken gedaan naar hoe schadelijk desinformatie is in verschillende landen. Daarin zie je dat in een land als Nederland desinformatie relatief een vrij kleine impact heeft. Dit omdat wij een redelijk goed medialandschap en onderwijssysteem hebben, waardoor mensen minder ontvankelijk zijn voor sturende boodschappen. In de landen waar we als Free Press Unlimited werken, zoals Bangladesh of Irak, is het informatiesysteem over het algemeen vrij zwak. Daar hebben mensen weinig toegang tot onafhankelijke bronnen van informatie, en doen overheden vaak juist hun best om informatie achter te houden. Dit zorgt ervoor dat mensen veel ontvankelijker zijn voor valse informatie, en vergroot de impact van desinformatie.

Er is ook geen universele definitie van wat desinformatie is, en dat maakt het gevaarlijk, ook voor het werk als journalist. Op het moment dat een overheid informatie wil achterhouden, zie je vaak dat zij een concept als desinformatie of fake news gebruiken om kritische journalisten en stemmen te vervolgen onder het mom van ¨bescherming van de burgers¨.”
 

Welke rol spelen overheden verder in de verspreiding van desinformatie?
“Overheden spelen een heel dominante rol hierin. Of ze nou zelf de actieve verspreider zijn, of dat ze bepaalde wetgeving opstellen - de zogenoemde fake news laws - die ervoor zorgt dat ze bepaalde mensen kunnen vervolgen die, volgens hen, nepnieuws verspreiden. Daarnaast spelen overheden een rol in de toegang tot informatie. Overheden horen informatie die van publiek belang is beschikbaar te maken. Dat lukt niet in alle landen even goed. Met name rondom Covid hebben we gezien dat er slechte dingen zijn gebeurd. Bijvoorbeeld dat overheden op de crisissituatie reageerden door juist minder informatie te verstrekken om maar niet kwetsbaar te zijn voor kritische vragen. Maar dit maakt mensen juist ontvankelijker voor desinformatie en vergroot de negatieve impact ervan, bijvoorbeeld doordat mensen geloofden dat inname van hydroxychloroquine je beschermde tegen Covid, wat natuurlijk ontzettend gevaarlijk is.”
 

Met de toename van nepnieuws, is het aantal ´factcheckers´ ook toegenomen. Een positieve ontwikkeling?
“Uiteindelijk denk ik van niet, maar het ligt natuurlijk niet zo zwart wit. Het idee is helemaal niet slecht, het is ook sowieso een onderdeel van professionele journalistiek om

informatie te verifiëren. Waar het wat mij betreft misgaat, is dat het heel erg op de voorgrond is gekomen dankzij de grote urgentie die bij staten leeft om tegen desinformatie te handelen. Ik denk dat dat een misvatting is, wij geloven als Free Press Unlimited dat het enige duurzame antwoord op desinformatie is dat mensen minder ontvankelijk worden gemaakt voor dit soort informatie, dus dat zij goed geïnformeerd zijn en toegang hebben tot diverse bronnen en professionele journalistiek. Bovendien zien we dat de kwaliteitsjournalistiek enorm onder druk staat, daar zou de focus meer op moeten liggen. Hoe zorgen we ervoor dat mensen toegang hebben tot goede informatie? 

Een andere bedenking bij de focus op factchecken is dat wanneer je heel erg blijft benadrukken naar mensen dat de informatie die zij krijgen niet klopt, je het idee creëert dat er eigenlijk geen goede informatie bestaat. Dat is ook juist wat degenen willen die desinformatie verspreiden: dat iedereen gaat twijfelen over de informatie die tot ze komt, en gaan geloven dat feiten niet bestaan omdat het allemaal subjectief is, wat onzin is. Het steeds herhalen dat er moet worden gefactcheckt versterkt dat.”

Mensen die zich overweldigd voelen en het gevoel hebben dat er geen waarheid meer is, wat zou je tegen hen zeggen?
“Ik denk dat het heel belangrijk is om te blijven benadrukken: er is kwaliteitsinformatie, we hebben gedeelde feiten en een gedeelde realiteit. Zorg ervoor dat je meerdere bronnen gebruikt om je te informeren en dat je vooral niet alleen op online kanalen zit. Daar zijn algoritmes die mensen voeden met informatie waar zij waarschijnlijk op gaan klikken omdat het erg binnen hun tot dan toe vertoonde online gedrag past. Dat betekent dat je niet heel snel zal worden uitgedaagd op de mening en overtuigingen die je hebt. Blijf dus zoeken naar diverse informatie, en houd ook het vertrouwen dat journalisten bij bijvoorbeeld de NOS echt hun best doen om ons zo objectief mogelijk te informeren.” 
 

Is er een globale of Europese aanpak van desinformatie?
“Er is geen globale aanpak. De social media platforms hebben hun eigen gebruikersregels die zij gebruiken op dit punt, wat wel op een bepaalde manier globaal is omdat wij allemaal op die platforms zitten, maar die hebben niet een aanpak in bredere zin. Ze beperken zich tot handelen op illegale content en zijn actief op advertenties rondom verkiezingen, in samenspraak met nationale overheden. De EU heeft wel een Code of Practice on Disinformation, die ze nu aan het updaten zijn. Free Press Unlimited en andere organisaties zijn over de eerste versie kritisch geweest. Dat heeft weer te maken met de overmatige focus op fact checking, wat werd gebracht als primair antwoord op desinformatie. 

Wij vinden dat de nadruk niet moet worden gelegd op hoe bevecht je slechte informatie, maar juist op hoe zorgen we er voor dat mensen zoveel mogelijk toegang hebben tot kwalitatief goede informatie. Daarvoor is de overleving en stimulering van de onafhankelijke journalistiek essentieel. Er gaat geen silver bullet komen over wat je aan desinformatie moet doen, die bestaat niet, het is ook in elke context anders. Je wilt ervoor zorgen dat mensen niet ontvankelijk zijn voor desinformatie, want die informatie blijft bestaan. Dan kunnen ze op het moment dat ze desinformatie tot zich krijgen, bij zichzelf merken dat er iets niet klopt. Dat is in onze ogen de enige duurzame manier om hier iets aan te doen.”

Lees hier meer over de #StickToTheFacts campagne.