Blog Ruth Kronenburg: een 5-daagse reis door een door oorlog verscheurd Oekraïne

Nieuws

Ruth Kronenburg visits NUJU's journalist solidarity center in Kyiv

Ruth Kronenburg, algemeen directeur van Free Press Unlimited (FPU), maakte een 5-daagse reis door Oekraïne. Ze ontmoette journalisten die onder extreme omstandigheden hun werk moeten doen. Ze sprak met onze partnerorganisaties over de veiligheid van journalisten in de frontlinie en het belang van persvrijheid voor de democratische toekomst van Oekraïne. Het land snakt na drieënhalf jaar oorlog naar vrede. De offers zijn groot en wegen zwaar, maar de veerkracht van journalisten geeft hoop en inspiratie om ons voortdurend in te blijven zetten voor betrouwbaar en onafhankelijk nieuws.

“De trein rijdt door een eindeloos landschap van graanvelden. Geen wonder dat Oekraïne de graanschuur van Europa wordt genoemd. Ik ben onderweg vanuit het Poolse Rseszow naar Kyiv, de hoofdstad van Oekraïne. De paspoortcontrole bij het station nam wat tijd in beslag en het is druilerig weer. Maar de trein is ruim en ik kan op mijn smartphone internetten. Bij de grens tussen Polen en Oekraïne wordt de trein gecontroleerd en ik krijg zonder vragen een stempel in mijn paspoort van de marechaussee. Dan valt me ook op: de trein is vol, voornamelijk vrouwen en kinderen. Een enkele man slechts en dan vaak op leeftijd. Logisch, de meeste jongere mannen zijn dienstplichtig en kunnen niet zomaar het land verlaten.”

“Los daarvan lijkt de oorlog hier ver weg. Het spoor voert me langs dorpjes met prachtige kerken met gouden koepels. Het is bijna een betoverend landschap en de steden waar we stoppen ademen het normale stadsleven. Tot we langs een begraafplaats rijden. Vers gedolven graven, bedolven onder bloemen, omringd door vlaggen. Dan is de oorlog ineens veel dichterbij.”

Solidariteit hubs

FPU werkt al lange tijd in Oekraïne en ondersteunt diverse media en journalisten. Na de invasie van Rusland in februari 2022 heeft Free Press Unlimited de Media Lifeline Ukraine opgezet. Met de donaties hebben we in samenwerking met onze zusterorganisatie Free Press Eastern Europe (FPEE) gezorgd voor veiligheidstrainingen en -uitrustingen, apparatuur, evacuaties en het huisvesten van ontheemde journalisten. In Polen werd gedurende ruim een jaar een hub voor journalisten ondersteund, om te zorgen voor onafhankelijke journalistiek. In die tijd hebben we ook warme banden aangehaald met de National Union of Journalists of Ukraine, NUJU en diens voorzitter Sergiy Tomilenko.

Gedurende de oorlog zijn zogenaamde solidariteit hubs voor journalisten cruciaal gebleken. In totaal zijn er door NUJU 6 hubs in Oekraïne opgezet, waarvan drie in het oosten van het land langs de frontlinie. Het zijn veilige plekken waar journalisten even op adem kunnen komen, hun apparatuur kunnen opladen, verhalen uitwerken en met collega’s praten. Ook in Gaza werd er een hub geopend voor journalisten, Free Press Unlimited heeft daar de zonnepanelen voor kunnen financieren.

“Hromadske is al jarenlang een partner van FPU/FPEE. Vanaf hun locatie heb je een goed uitzicht over Kyiv. Hoofdredacteur Kyrylo Loukerenko neemt ons mee in zijn verhaal. De staff is moe en gestrest na drieënhalf jaar oorlog. Het stopzetten van USAID door de VS heeft de zender (online bereik van 23 miljoen) zwaar getroffen. Hromadske is daarom bezig om ook een commerciële tak op te zetten; licht amusement om de oorlog even te kunnen vergeten. Echter, bezweert Krylyo, de zender blijft haar onderzoeksjournalistiek zeer serieus nemen. Hromadske was nauw betrokken bij het onderzoek naar de anti-corruptie wetgeving in Oekraïne en de controverse daarover. Dat zal niet veranderen. De zender is niet alleen financieel geraakt. Bij bombardementen hebben medewerkers hun huis en auto verloren. En vrijdag is de begrafenis van Victoria Roshchyna, de jonge journaliste die verdween tijdens een reportagereis in Rusland en in gevangenschap in Rusland overleed. Zij werkte ook voor Hromadske.”

Media in de Donbas

Het stopzetten van USAID heeft grote gevolgen voor media in Oekraïne. Een van deze nieuwsorganisaties is Donbas Media. De inschatting is dat circa 100 media-organisaties tegen het einde van dit jaar de deuren moeten sluiten. Soms gaat dat van de ene op de andere dag, zonder aankondiging. Veel media teren in op hun vermogen. De sombere perspectieven grijpen diep in op het leven en het welzijn van journalisten. Dat blijkt ook uit het verhaal van Liubov Rakovytsia, die samen met haar collega Yana elk jaar het Donbas Media Forum organiseert.

“Het is emotioneel. Liubov vertelt dat ze twee jaar depressief is geweest. Nu gaat het iets beter. Media zijn te weinig solidair met elkaar, vindt ze. Maar ze toont veerkracht: ook dit komen we te boven! Ze is daarbij dankbaar voor de hulp die ze krijgt vanuit FPEE. De zwaarte van werken in oorlogsomstandigheden blijkt ook uit het verhaal van Marina, die bij een van de kranten in de frontlinie werkt. Uit veiligheidsoverwegingen gaan wij niet daarheen, maar komt zij met een aantal collega’s naar Kyiv. Het raakt me enorm. Deze journalisten werken met gevaar voor eigen leven in de frontlinie om betrouwbaar nieuws beschikbaar te maken. Het is belangrijk dat wij ze laten weten dat Kyiv en de rest van de wereld hen niet vergeten.”

“Na een indrukwekkende dag eten we in de stad. ’s Avonds om tien voor twaalf gaat het luchtalarm af. Snel naar de schuilplek in de garage. Gelukkig komt al snel het sein veilig en keren we terug naar de hotelkamer. Dit is de dagelijkse werkelijkheid van mensen. Het leven gaat door met werk, school, familie, maar ook de constante dreiging van het luchtalarm. Hoe moet dit land verder, straks, na de oorlog?”

Oekraïne na de oorlog

De impact van de USAID freeze wordt nog duidelijker in gesprek met Yarislov Yurshyshin, volksvertegenwoordiger voor Oekraïne. Als onafhankelijke media de oorlog al doorstaan, dan zijn er grote financiële- en capaciteitsproblemen voor na de oorlog. Daarbij zijn media niet goed voorbereid om verslag te doen bij vrije verkiezingen na de oorlog. Er is veel apparatuur beschadigd of vernietigd geraakt gedurende de afgelopen 3 jaar, wie gaat dit opknappen en met welk geld? Er zijn trainingen nodig op het gebied van verslaggeving rondom verkiezingen, training in het gebruik van AI, het gebruik van sociale media maar ook in digitale veiligheid voor journalisten. Momenteel zijn er meer dan 800 geweldplegingen door Rusland tegen journalisten geregistreerd en gedocumenteerd, waaronder 107 moorden, 12 ontvoeringen en 29 gevangenschappen. Deze geweldplegingen zijn bekend bij de procureur-generaal, maar staan niet op het prioriteitenlijstje. Er is geen protocol om journalisten te beschermen en veilig hun vak uit te laten voeren.

Media in Oekraïne hebben op dit moment geen vrije toegang tot verslaggeving vanuit het parlement. Live verslag van debatten is niet toegestaan, maar sommige oppositieleden streamen wel vanuit het parlement op sociale media. Achteraf plaatst het parlement zelf video’s van debatten online, maar dan alleen na controle en vaak gecensureerd. In Oekraïne bestaan ook onder journalisten grote zorgen over de situatie na de oorlog en vrije verkiezingen. Dat is ook de reden waarom Free Press Unlimited onafhankelijk nieuws blijft ondersteunen.

“Channel Oboz is in grootte de zesde omroep van het land. Een kruisraket beschadigde in maart van dit jaar het gebouw zwaar. De studio is inmiddels weer opgebouwd, maar voor de kapotgeschoten ramen fladdert plastic en de plek voor de generator is nog niet gerepareerd. Voor de winter invalt moet het weer gefikst zijn, anders is het er te koud om te werken. De zender zendt alleen nog uit via YoouTube. Tv-uitzendingen zijn te duur geworden. Met grote regelmaat worden uitzendingen offline gehaald of geblokkeerd, bijvoorbeeld door Facebook.”

Oorlogsverslaggeving is gevaarlijk werk. Buitenlandse journalisten zijn vaak aangewezen op fixers en vertalers. Andrij Kovalenko is CEO van de NGO Academy of Ukrainian Press. Zijn organisatie geeft trainingen en zorgt voor contacten met het leger, zodat journalisten ook met eigen ogen kunnen zien hoe het eraan toegaat aan het front. Anders dan het parlement, is het leger vrij open.

“Op deze laatste dag van het bezoek ontmoeten we nog een andere Andrij, Yurychko. Hij geeft les aan de universiteit van Kyiv en heeft meegeholpen met het vertalen van trainingen via Totem, het internationale opleidingsplatform voor journalisten. Ze rijden me langs de plaatsen waar vorige week nog een van de grootste aanvallen door Russische drones en raketten op Kyiv plaatsvond. Het restaurant is alweer opgebouwd, de krater in de weg is niet meer te zien en de metro rijdt weer. Aan de andere kant van de weg is echter de helft van de gebouwen nog afgezet en zit er geen ruit meer heel in een sponning. Toch wonen er mensen in deze kapotgeschoten flats. Gas en elektriciteit zijn nog afgesloten. De hoop is dat het voor de winter weer gemaakt is.”

Gevluchte journalisten

Reporters Respond is het noodfonds van Free Press Unlimited. Jaarlijks doen zo'n 1600 journalisten in acute nood een beroep op dit fonds. De hulp varieert enorm; van een veilige VPN-verbinding tot juridische hulp bij gevangenschap, van apparatuur tot geld voor levensonderhoud.

“Getallen in een rijtje zijn belangrijk, maar ze vertellen niet zoveel over de betekenis van Reporters Respond. De verhalen die ik vandaag hoorde van Yevheniia Virlych, Olena Kalaitan, Lidiia Tarash en Olena Vanina wél. Voor Yevheniia was het letterlijk levensreddend. In de begindagen van de oorlog moest ze vluchten uit Kherson. NUJU zorgde in die dagen dat journalisten over contant geld konden beschikken via Reporters Respond zodat ze in levensonderhoud konden voorzien. Ze vluchtte naar Kyiv, en ook hier is haar huis beschoten. Olena vluchtte te voet uit Mariupol. De halve stad is in puin geschoten door Rusland, de krant waarvoor ze werkte werd voor Russische propaganda ingezet. Ook Olena kon door financiële steun overleven. Lidiia werd bedreigd met arrestatie nadat Rusland haar krant ‘Our World’ wilden inzetten voor propaganda. Ze kreeg psychosociale hulp van NUJU en hulp vanuit Reporters Respond om te ontsnappen met haar twee kleine kinderen. En Olena was tv-host voor een nationale omroep in Kherson. De beschietingen maakten haar werk voor de tv-zender onmogelijk, maar ze ging door met het vastleggen van de oorlog met haar telefoon. Op dit moment lukt het haar nog niet het werk te herpakken, maar ze heeft met ondersteuning in haar levensonderhoud wel Kherson kunnen ontvluchten en verblijft nu in Kyiv. Ondanks alles wil Olena toch heel binnenkort weer aan het werk gaan.”

Olena Kalaitan, Lidiia Tarash en Yevheniia Virlych

“Dat zijn de verhalen van de mensen achter het label journalist. Mensen die inderdaad met gevaar voor eigen leven zich inzetten voor betrouwbaar en onafhankelijk nieuws. Het was emotioneel, hartverwarmend, verdrietig, maar vooral ook inspirerend. Ik ben onder de indruk van de veerkracht van mensen als Sergiy Tomilenko. Je ziet angst en vermoeidheid in de ogen en tegelijk hun vastberadenheid om de wereld te vertellen wat er echt gebeurt.”

Wij zetten ons in om journalisten wereldwijd te ondersteunen en veilig te houden. Zodat iedereen toegang blijft houden tot betrouwbare informatie.